ابوبکر محمد بن عزیر سجستانیابوبَکْرِ سِجِسْتانی، محمد بن عزیر (د ح۳۳۰ق/۹۴۲م)، مفسر، ادیب و مؤلف در زمینۀ غریب القرآن است. ۱ - معرفی ابوبکر سجستانیبرخی چون دارقطنی (د ۳۸۵ق) و خطیب بغدادی او را محمد بن «عزیز» خوانده‌اند. [۱]
محمدبن عبدالغنی ابن نقطه، «الاستدراک»، ج۷، ص۷، همراه با الاکمال ابن ماکولا، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
اکثر قریب به اتفاق منابع در نام و نسب او به «محمدبن عزیر» بسنده کرده‌اند، ولی در مواردی محمد بن عزیر بن اعین، [۲]
ابوبکربن احمد ابن قاضی شهبه، طبقات النحاه و الغویین، به کوشش محسن عیاض، نجف، مطبعه النعمان.
محمدبن عمربن احمد و محمدبن عمربن احمدبن عزیر [۳]
ظاهریه، خطی (علوم قرآنی)، ج۱، ص۴۰۸، حسن.
نیز ضبط شده است.دربارۀ زندگی وی تقریباً چیزی دانسته نیست. از نسبت سجستانی چنین بر می‌آید که اصل او از سیستان بوده و در بغداد می‌زیسته است. به گفتۀ ذهبی : «وی تا حدود ۳۳۰ق در قید حیات بوده، اما ابن نجار دربارۀ تاریخ درگذشت او سکوت کرده است». [۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۲۱۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۵]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۲۱۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
براساس گفتۀ ابن خالویه [۶]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۶۴، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
وفات ابوبکر سجستانی پیش از ابوبکر محمدبن قاسم انباری یعنی پیش از ۳۲۸ق واقع شده است.از این‌رو استنباط ابن شاکر [۷]
محمد ابن شاکر، عیون التواریخ، ج۱۰، ص۳۰۶، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
و در پی او تلقی کرده‌اند، قابل تردید است.۱.۱ - مشایخدربارۀ مشایخ وی گزارشی در دست نیست. تنها می‌دانیم که او در تألیف غریب القرآن از ارشادات ابن انباری سود برده و ابن خالویه او را از شاگردان وی شمرده است. [۸]
عبدالرحمن بن محمد ابن انباری، نزهه الالباء، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
[۹]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۶۳، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
۱.۲ - راویاناز راویان ابویکر سجستانی تنها سه تن را می‌شناسیم که غریب القرآن را از او روایت کرده‌اند: ابواحمد عبدالله بن حسین بن حسنون سامری ، [۱۰]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۶۲، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۱۱]
عبدالرحمن بن محمد ابن انباری، نزهه الالباء، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
[۱۲]
حسن بن یوسف علامۀ حلی، «الاجازه الکبیره»، ج۱، ص۷۲-۷۳، بحارالانوار مجلسی، ج ۱۰۴، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابوعمرو عثمان بن احمدبن سمعان رزاز ، [۱۳]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۶۱-۶۳، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۱۴]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۳۶۹، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۱۵]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۹، ص۲۹۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
[۱۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۲۱۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
ابوعبدالله عبیدالله بن محمد ابن بطۀ عُکبری ، [۱۷]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۶۳، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۱۸]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۲۱۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
ولی بنا به گفتۀ ابن خالویه [۱۹]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۶۳، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
نه این سه تن و نه دیگری کتاب را مستقیماً از مؤلف استماع نکرده‌اند.۱.۳ - اثرتنها اثری که از ابوبکر سجستانی می‌شناسیم کتاب غریب القرآن اوست که در برخی نسخ نزهه القلوب نامیده شده است. [۲۰]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۶۱، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
ریو احتمال داده که نزهه القلوب عنوانی متأخر برای کتاب بوده باشد. مؤلف در این اثر به شیوه‌ای لغوی ـ روایی، الفاظ غریب قرآن را شرح کرده و برخلاف روش معمول معجم نویسان عرب، کلمات را بدون رعایت ریشۀ کلمه بر پایۀ حروف تهجّی مرتب کرده و حرکات سه گانه را با ترتیب فتحه، ضمه و کسره آورده است (مثلاً اَنْذَرْتَهُمْ، اَنْداداً...)، گفته شده تألیف این کتاب بیش از ۱۵ سال به طول انجامیده و گویا ثمرۀ زندگی سجستانی بوده است. [۲۱]
عبدالرحمن بن محمد ابن انباری، نزهه الالباء، ج۱، ص۲۱۵-۲۱۶، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
[۲۲]
محمد ابن خیر، فهرسه، ج۱، ص۶۳، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
غریب القرآن از همان سدۀ ۴ق به عنوان اثری معتبر در این رشته به شمار آمده [۲۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷.
و از آن پس نیز همواره یکی از نام‌آورترین آثار در این زمینه بوده است. [۲۴]
محمدبن عبداللـه زرکشی، البرهان، ج۱، ص۲۹۱، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۲م.
[۲۵]
سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
این کتاب بارها از جمله در ۱۳۵۵ق در قاهره به چاپ رسیده است. چندین نسخۀ خطی مربوط به سدۀ ۵ق از این کتاب در لندن، تاشکند و دوبلین موجود است. این کتاب توسط مالک بن عبدالرحمن بن مُرَحّل سبتی به نظم کشیده شده [۲۶]
محمد ابن جابر و ادی آشی، برنامج، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م.
و به وسیلۀ محمد سعیدبن پیر عثمان رومی با عنوان رغائب الفرقان به ترکی ترجمه شده است. [۲۷]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۵۷۵.
فخرالدین طریحی آن را به ترتیب معمول معاجم عربی درآورده و زوائدی بر آن افزوده که با عنوان تفسیر غریب القرآن به کوشش محمدکاظم طریحی در ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م در نجف به چاپ رسیده است. همچنین تحریری از غریب القرآن براساس ترتیب سوره‌ها و ایه‌ها به همراه زوائدی در هامش قرآن کریم به تصحیح عبدالحلیم بسیونی توسط کتابخانۀ سعیدیه در قاهره چاپ شده است. ۲ - فهرست منابع(۱) عبدالرحمن بن محمد ابن انباری، نزهه الالباء، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م. (۲) محمد ابن جابر و ادی آشی، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م. (۳) محمد ابن خیر، فهرسه، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م. (۴) محمد ابن شاکر، عیون التواریخ، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز. (۵) ابوبکربن احمد ابن قاضی شهبه، طبقات النحاه و الغویین، به کوشش محسن عیاض، نجف، مطبعه النعمان. (۶) ابن ندیم، الفهرست. (۷) محمدبن عبدالغنی ابن نقطه، «الاستدراک»، همراه با الاکمال ابن ماکولا، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۸) بغدادی، ایضاح. (۹) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۰) محمدبن عبداللـه زرکشی، البرهان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۲م. (۱۱) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۱۲) سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۳) ظاهریه، خطی (علوم قرآنی)، حسن. (۱۴) حسن بن یوسف علامۀ حلی، «الاجازه الکبیره»، بحارالانوار مجلسی، ج ۱۰۴، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبکر سجستانی»، ج۵، ص۱۹۹۹. |